Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται από εγωιστικά κίνητρα. Ακόμα και τον αλτρουισμό τον θεωρούν σαν ένα πλάγιο μέσο για να πετύχουν αυτό που θέλουν. Άλλοι πιστεύουν στην καλοσύνη και στην ανιδιοτέλεια της ανθρωπότητας. Οι περισσότεροι από μας έχουμε μια θέση κάπου ανάμεσα σε αυτά τα δυο άκρα συνειδητοποιώντας ότι, για τους περισσότερους ανθρώπους, τα κίνητρα αλλάζουν ανάλογα με τις περιστάσεις. Άλλα αυτές οι απόψεις δεν ερμηνεύουν επιστημονικά την ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι μόνο γενικότητες που μπορούν να ερευνηθούν και που μας παρέχουν λίγες μόνο ενδείξεις για το πως μπορεί να αντιδράσει ένας συγκεκριμένος άνθρωπος σε μια δεδομένη κατάσταση. Μια πραγματικά επιστημονική περιγραφή θα πρέπει να μας δίνει τη δυνατότητα να προβλέψουμε τι θα συμβεί σε δεδομένες συνθήκες και να είμαστε σίγουροι ότι κάτω από τις ίδιες συνθήκες θα συμβαίνει πάντα το ίδιο πράγμα.
Μας κυβερνούν τα ένστικτα;
Μια από τις πρώτες προσπάθειες για να εξηγηθούν τα κίνητρα ήταν η θεωρία των ενστίκτων, πολύ διαδεδομένη στις αρχές του αιώνα μας. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, που την ανέπτυξε ο Ουίλλιαμ Μακ Ντούγκαλ, ο κάθε άνθρωπος έχει ξεχωριστά ένστικτα για φυγή, μάχη, επιβολή, υπακοή, και όλα τα άλλα στοιχεία που συνθέτουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Άλλα τα ένστικτα δεν εξηγούν δυνάμεις που επενεργούν στη συμπεριφορά. Είναι μόνο ένας μακρύς κατάλογος από βολικές "ταμπέλες". Ακόμα οι ανθρωπολόγοι ανακάλυψαν ότι ένστικτα που υποτίθεται ότι ήταν "πανανθρώπινα", όπως η ζήλια, η αντιζηλία, η μητρότητα και η αυτό-άμυνα, είναι τελείως ανύπαρκτα σε ορισμένες κοινωνίες. Η θεωρία έχει απορριφθεί εδώ και πολλά χρόνια. Παρόλα αυτά η λέξη "ένστικτο" εξακολουθεί να είναι πολύ κοινή. Πολύ συχνά λέμε - "αντέδρασα ενστικτωδώς" ή "το ένστικτό μου μου λέει...", όταν στην πραγματικότητα θέλουμε να περιγράψουμε κίνητρα που δεν τα έχουμε συνειδητοποιήσει και που δεν τα ελέγχουμε.
Μερικές σχολές ψυχολογικής σκέψης πάνε στο άλλο άκρο και αρνούνται ολοκληρωτικά την ύπαρξη των κινήτρων. Οι συμπεριφοριστές, για παράδειγμα, πιστεύουν ότι τα κίνητρα δεν είναι απαραίτητα στην ερμηνεία της συμπεριφοράς. (Υποστηρίζουν ότι κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, όσο πολύπλοκη και αν είναι, μπορεί να περιγραφεί με τη μορφή μιας ιεραρχίας εξαρτημένων απαντήσεων και μαθημένων δραστηριοτήτων. Ακόμα τονίζουν τη βάση κάθε επιστημονικής εξήγησης - αίτιο και αίτιατό. Τα γεγονότα δεν συμβαίνουν από μόνα τους άλλα προκαλούνται. Και οι αιτίες πάντα προϋπάρχουν των αποτελεσμάτων. Άλλα τα κίνητρα εκφράζονται σε σχέση με ένα στόχο - "Έκανα αυτό γιατί ήθελα εκείνο". Με άλλα λόγια - "η συμπεριφορά μου διαμορφώθηκε ανάλογα με κάτι που δεν έχει συμβεί ακόμα". Μια τέτοια ερμηνεία, για ένα συμπεριφοριστή, είναι απαράδεχτη.
Μας κυβερνούν τα ένστικτα;
Μια από τις πρώτες προσπάθειες για να εξηγηθούν τα κίνητρα ήταν η θεωρία των ενστίκτων, πολύ διαδεδομένη στις αρχές του αιώνα μας. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, που την ανέπτυξε ο Ουίλλιαμ Μακ Ντούγκαλ, ο κάθε άνθρωπος έχει ξεχωριστά ένστικτα για φυγή, μάχη, επιβολή, υπακοή, και όλα τα άλλα στοιχεία που συνθέτουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Άλλα τα ένστικτα δεν εξηγούν δυνάμεις που επενεργούν στη συμπεριφορά. Είναι μόνο ένας μακρύς κατάλογος από βολικές "ταμπέλες". Ακόμα οι ανθρωπολόγοι ανακάλυψαν ότι ένστικτα που υποτίθεται ότι ήταν "πανανθρώπινα", όπως η ζήλια, η αντιζηλία, η μητρότητα και η αυτό-άμυνα, είναι τελείως ανύπαρκτα σε ορισμένες κοινωνίες. Η θεωρία έχει απορριφθεί εδώ και πολλά χρόνια. Παρόλα αυτά η λέξη "ένστικτο" εξακολουθεί να είναι πολύ κοινή. Πολύ συχνά λέμε - "αντέδρασα ενστικτωδώς" ή "το ένστικτό μου μου λέει...", όταν στην πραγματικότητα θέλουμε να περιγράψουμε κίνητρα που δεν τα έχουμε συνειδητοποιήσει και που δεν τα ελέγχουμε.
Μερικές σχολές ψυχολογικής σκέψης πάνε στο άλλο άκρο και αρνούνται ολοκληρωτικά την ύπαρξη των κινήτρων. Οι συμπεριφοριστές, για παράδειγμα, πιστεύουν ότι τα κίνητρα δεν είναι απαραίτητα στην ερμηνεία της συμπεριφοράς. (Υποστηρίζουν ότι κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, όσο πολύπλοκη και αν είναι, μπορεί να περιγραφεί με τη μορφή μιας ιεραρχίας εξαρτημένων απαντήσεων και μαθημένων δραστηριοτήτων. Ακόμα τονίζουν τη βάση κάθε επιστημονικής εξήγησης - αίτιο και αίτιατό. Τα γεγονότα δεν συμβαίνουν από μόνα τους άλλα προκαλούνται. Και οι αιτίες πάντα προϋπάρχουν των αποτελεσμάτων. Άλλα τα κίνητρα εκφράζονται σε σχέση με ένα στόχο - "Έκανα αυτό γιατί ήθελα εκείνο". Με άλλα λόγια - "η συμπεριφορά μου διαμορφώθηκε ανάλογα με κάτι που δεν έχει συμβεί ακόμα". Μια τέτοια ερμηνεία, για ένα συμπεριφοριστή, είναι απαράδεχτη.
