Ο Ουίλλιαμ Μπάρροους χρησιμοποίησε μια πολύ χαρακτηριστική έκφραση για να περιγράψει το ανθρώπινο σώμα - "η μαλακιά μηχανή". Αν είμαστε όμως μηχανές, τότε είμαστε μηχανές σοφές και εξαιρετικά πολύπλοκες. Η οικονομική, πολιτική και πολιτιστική, κοινωνική, στρατιωτική και βιομηχανική οργάνωση ενός απέραντου και πετυχημένου κράτους θα φαινόταν χτυπητά ανεπαρκής και απλοϊκή δίπλα στα συστήματα πληροφόρησης και έλεγχου που χρειάζονται για την ομαλή λειτουργία σώματος και μυαλού ενός και μόνο από τους πολίτες αυτού του κράτους.
Παρόλο που η ψυχολογία σαν επιστήμη δεν εξαρτάται απόλυτα από τη φυσιολογία, για να κατανοήσει κανείς την ανθρώπινη συμπεριφορά πρέπει να γνωρίζει τα συστήματα ελέγχου της "μαλακιάς μηχανής". Η καθεμιά από τις δυο επιστήμες ερμηνεύει τη συμπεριφορά με το δικό της τρόπο - ψυχολογικά και φυσιολογικά. Άλλα και η καθεμιά από τη γνώση της άλλης. Μερικά από τα ευρήματα και τα δεδομένα της φυσιολογίας που παρουσιάζονται εδώ, θα αποδειχτούν χρήσιμα για την κατανόηση ορισμένων καθαρά ψυχολογικών θεμάτων που ακολουθούν.
Ο Θεός μέσα στη μηχανή
Ο εγκέφαλος περιέχει περίπου 11 δισεκατομμύρια κύτταρα, που λέγονται νευρώνες, οργανωμένα σε διακλαδούμενα δίκτυα. Φυσικά δε λειτουργούν όλα συγχρόνως, ένας μεγάλος αριθμός μάλιστα εγκεφαλικών κυττάρων φαίνεται να μη χρησιμοποιείται ποτέ. Κανείς δεν εκμεταλλεύεται ολόκληρο το μυαλό του και κανείς μέχρι τώρα δεν έχει εξηγήσει ικανοποιητικά γιατί είναι τόσο πολύπλοκο, ούτε γιατί είμαστε προικισμένοι με τέτοια υπέρ - αφθονία. Ίσως κάποια μέρα θα μάθουμε να χρησιμοποιούμε αυτό το μεγάλο απόθεμα που είναι και η πιο σημαντική πηγή μας.
Παρολ' αυτά δεν είναι μόνο ο εγκέφαλος που ελέγχει και καθορίζει τη συμπεριφορά και τις εμπειρίες μας. Οι νευρώνες περνάνε από τη σπονδυλική μας στήλη για να σχηματίσουν το αυτόνομο σύστημα που ελέγχει τους αδένες και ορισμένους μύες. Αυτό το αυτόνομο νευρικό (Α.Ν.Σ.) συντηρεί την καλή κατάσταση του οργανισμού μας, ρυθμίζει τον χτύπο της καρδιάς και τη θερμοκρασία του δέρματος. Όταν χρειαστεί, μας προετοιμάζει για "μάχη ή φυγή" διατάζοντας την έκκριση αδρεναλίνης και άλλες αλλαγές που μας βγάζουν από τη "φυσιολογική" ή ήρεμη κατάσταση. Ο τρόπος που "συναλλάσσονται" τα συστήματα μεταξύ τους καθορίζει τη φυσιολογία της συμπεριφοράς μας.
"Stop". Όλα τα συστήματα ενεργοποιούνται
Ας σκεφτούμε μια "απλή" διαδοχή γεγονότων. Οδηγείτε μέσα στην πόλη, ανάβει το κόκκινο φως και σταματάτε. Τι συμβαίνει μέσα σε αυτά τα λίγα δευτερόλεπτα; Τα μάτια σας, καθώς εξετάζουν το δρόμο μπροστά σας, βλέπουν το κόκκινο φως. Μια ηλεκτρική διέγερση, ταξιδεύοντας από τον αμφιβληστροειδή του ματιού προς το πίσω μέρος του εγκεφάλου (όπου βρίσκεται το Κέντρο Οπτικού Ελέγχου) συνοδεύεται από χημικές αλλαγές. Το ερέθισμα - κόκκινο φως - ελέγχεται, αναλύεται και συγκρίνεται με προηγούμενες παρόμοιες εμπειρίες στη μνήμη σας. Τα κόκκινα φώτα μπορεί να σημαίνουν κάτι παραπάνω από "στοπ". Άλλα σε αυτή την περίπτωση ο εγκέφαλος αναγνωρίζει μια συγκεκριμένη, γνώριμη προσταγή και ενεργοποιεί ένα πρόγραμμα μαθημένης συμπεριφοράς.
Ίσως η πρώτη σας αντίδραση είναι να υπολογίσετε (με αστραπιαία ταχύτητα) αν μπορείτε να περάσετε, παραβαίνοντας το νόμο και αποφεύγοντας το κάθετο ρεύμα της κυκλοφορίας. Αυτή η εκτίμηση και η απόφαση που ακολουθεί θα καθοριστούν από προηγούμενες εμπειρίες - το πόσο καλά ξέρετε το δρόμο, τις ικανότητές σας σαν οδηγός, τη δύναμη του αυτοκινήτου σας, τις απόψεις σας πάνω στην οδήγηση και τους νόμους.
Η αντίληψη των συνθηκών παίζει και αυτή ρόλο - υπάρχουν πεζοί ή αστυφύλακες; Πόσο κοντά είναι το αντίθετο ρεύμα; Τι είδους είναι το αυτοκίνητο που περιμένει να περάσει; Και πως αισθάνεστε - ήρεμος ή εκνευρισμένος, ευχαριστημένος ή θυμωμένος; Βιάζεστε, ή πάτε με την ησυχία σας; Θέλετε στα αλήθεια να διακινδυνεύσετε; Να αντιμεττωπίσετε την πιθανότητα να πεθάνετε, ή στην καλύτερη περίπτωση να σας αφαιρέσουν την άδεια; Και πως θα αντιδράσουν στις πράξεις σας όσοι βρίσκονται εκεί κοντά;
Αυτή τη φορά καταλήγετε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να υπακούσετε στο σήμα.
Το πόδι σας αφήνει το γκάζι και πηγαίνει στο φρένο. Μέχρι εδώ όλη η διαδικασία ήταν ομαλή και γρήγορη. Χιλιάδες νευρώνες "πυροδοτήθηκαν", μηνύματα στάλθηκαν στο κεφάλι και στο σώμα σας. Συνολικά μπορεί να ταξίδεψαν περισσότερο από ολόκληρη τη δική σας διαδρομή. Το κορμί σας τεντώθηκε λίγο, τα χέρια σας έσφιξαν το τιμόνι, οι μύες του κάτω μέρους του σώματος και των ποδιών δούλεψαν για να εξασφαλίσουν τη σωστή πίεση.
Σε αυτό το στάδιο αναλαμβάνουν και άλλες αισθήσεις. Τα μάτια εξακολουθούν να τροφοδοτούν τον εγκέφαλο με πληροφορίες, άλλα η αίσθηση της ισορροπίας (ο λαβύρινθος) αναφέρει επιβράδυνση. Οι ίδιοι οι μύες "επανατροφοδοτούν" με πληροφορίες. Παίρνονται αποφάσεις. Να αυξήσω την πίεση στο φρένο; Η να το αφήσω λίγο; Είναι ώρα να αλλάξω ταχύτητα; Σίγουρα, εσείς θα νομίζατε ότι είναι απλό να οδηγεί κανείς αυτοκίνητο.
Βιβλίο ολόκληρο θα μπορούσε να γραφτεί για αυτή τη "διαδοχική σειρά" και μόνο (όπως και για οποιαδήποτε άλλη - σκεφτείτε τι γίνεται όταν παίζει κανείς βιολί). Και ύστερα ένα άλλο βιβλίο για το τι θα ακολουθούσε αν αποφασίζατε να το διακινδυνεύσετε και να περάσετε με κόκκινο.
Αυτό το δεύτερο βιβλίο θα έδινε μεγάλη έμφαση στο αυτόνομο νευρικό σύστημα και στον τρόπο που καθοδηγεί τους ενδοκρινείς αδένες να παράγουν αδρεναλίνη. Ο ρυθμός της καρδιάς και της αναπνοής θα γινόταν πιο γρήγορος. Η όλη κατάσταση του σώματος θα άλλαζε. Μπορεί να αισθανόσασταν φόβο ή άγχος και μετά ανακούφιση ή κέφι. Το "σήμα κινδύνου" προκαλεί μια θεαματική επιτάχυνση όλων των φυσιολογικών διαδικασιών.
Και όλα αυτά χωρίς ακόμα να εξετάσουμε το πως μεταφέρονται τα μηνύματα στο σώμα και τον εγκέφαλο. Άλλα το παράδειγμα μας έδωσε μερικές ενδείξεις για το πόσο πολύπλοκα είναι τα συστατικά μιας και μονής πράξης, που τη θεωρούμε μάλλον απλή - το σταμάτημα ενός αυτοκινήτου. Αν συνειδητοποιήσουμε ότι τουλάχιστον αυτός ο βαθμός φυσιολογικής δραστηριότητας συνοδεύει οτιδήποτε κάνουμε κάθε μέρα, τότε το νόημα της "μαλακιάς μηχανής" γίνεται καταπληκτικό και αξιοθαύμαστο.
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η επιστήμη, με τις ερμηνείες της, αφαιρεί κάθε θαυμαστό και μυστηριώδες στοιχείο. Άλλα δεν είναι έτσι. Το ταξίδι μέσα στην επιστήμη μας επιφυλάσσει θαύματα σε κάθε στροφή.
Παρόλο που η ψυχολογία σαν επιστήμη δεν εξαρτάται απόλυτα από τη φυσιολογία, για να κατανοήσει κανείς την ανθρώπινη συμπεριφορά πρέπει να γνωρίζει τα συστήματα ελέγχου της "μαλακιάς μηχανής". Η καθεμιά από τις δυο επιστήμες ερμηνεύει τη συμπεριφορά με το δικό της τρόπο - ψυχολογικά και φυσιολογικά. Άλλα και η καθεμιά από τη γνώση της άλλης. Μερικά από τα ευρήματα και τα δεδομένα της φυσιολογίας που παρουσιάζονται εδώ, θα αποδειχτούν χρήσιμα για την κατανόηση ορισμένων καθαρά ψυχολογικών θεμάτων που ακολουθούν.
Ο Θεός μέσα στη μηχανή
Ο εγκέφαλος περιέχει περίπου 11 δισεκατομμύρια κύτταρα, που λέγονται νευρώνες, οργανωμένα σε διακλαδούμενα δίκτυα. Φυσικά δε λειτουργούν όλα συγχρόνως, ένας μεγάλος αριθμός μάλιστα εγκεφαλικών κυττάρων φαίνεται να μη χρησιμοποιείται ποτέ. Κανείς δεν εκμεταλλεύεται ολόκληρο το μυαλό του και κανείς μέχρι τώρα δεν έχει εξηγήσει ικανοποιητικά γιατί είναι τόσο πολύπλοκο, ούτε γιατί είμαστε προικισμένοι με τέτοια υπέρ - αφθονία. Ίσως κάποια μέρα θα μάθουμε να χρησιμοποιούμε αυτό το μεγάλο απόθεμα που είναι και η πιο σημαντική πηγή μας.
Παρολ' αυτά δεν είναι μόνο ο εγκέφαλος που ελέγχει και καθορίζει τη συμπεριφορά και τις εμπειρίες μας. Οι νευρώνες περνάνε από τη σπονδυλική μας στήλη για να σχηματίσουν το αυτόνομο σύστημα που ελέγχει τους αδένες και ορισμένους μύες. Αυτό το αυτόνομο νευρικό (Α.Ν.Σ.) συντηρεί την καλή κατάσταση του οργανισμού μας, ρυθμίζει τον χτύπο της καρδιάς και τη θερμοκρασία του δέρματος. Όταν χρειαστεί, μας προετοιμάζει για "μάχη ή φυγή" διατάζοντας την έκκριση αδρεναλίνης και άλλες αλλαγές που μας βγάζουν από τη "φυσιολογική" ή ήρεμη κατάσταση. Ο τρόπος που "συναλλάσσονται" τα συστήματα μεταξύ τους καθορίζει τη φυσιολογία της συμπεριφοράς μας.
"Stop". Όλα τα συστήματα ενεργοποιούνται
Ας σκεφτούμε μια "απλή" διαδοχή γεγονότων. Οδηγείτε μέσα στην πόλη, ανάβει το κόκκινο φως και σταματάτε. Τι συμβαίνει μέσα σε αυτά τα λίγα δευτερόλεπτα; Τα μάτια σας, καθώς εξετάζουν το δρόμο μπροστά σας, βλέπουν το κόκκινο φως. Μια ηλεκτρική διέγερση, ταξιδεύοντας από τον αμφιβληστροειδή του ματιού προς το πίσω μέρος του εγκεφάλου (όπου βρίσκεται το Κέντρο Οπτικού Ελέγχου) συνοδεύεται από χημικές αλλαγές. Το ερέθισμα - κόκκινο φως - ελέγχεται, αναλύεται και συγκρίνεται με προηγούμενες παρόμοιες εμπειρίες στη μνήμη σας. Τα κόκκινα φώτα μπορεί να σημαίνουν κάτι παραπάνω από "στοπ". Άλλα σε αυτή την περίπτωση ο εγκέφαλος αναγνωρίζει μια συγκεκριμένη, γνώριμη προσταγή και ενεργοποιεί ένα πρόγραμμα μαθημένης συμπεριφοράς.
Ίσως η πρώτη σας αντίδραση είναι να υπολογίσετε (με αστραπιαία ταχύτητα) αν μπορείτε να περάσετε, παραβαίνοντας το νόμο και αποφεύγοντας το κάθετο ρεύμα της κυκλοφορίας. Αυτή η εκτίμηση και η απόφαση που ακολουθεί θα καθοριστούν από προηγούμενες εμπειρίες - το πόσο καλά ξέρετε το δρόμο, τις ικανότητές σας σαν οδηγός, τη δύναμη του αυτοκινήτου σας, τις απόψεις σας πάνω στην οδήγηση και τους νόμους.
Η αντίληψη των συνθηκών παίζει και αυτή ρόλο - υπάρχουν πεζοί ή αστυφύλακες; Πόσο κοντά είναι το αντίθετο ρεύμα; Τι είδους είναι το αυτοκίνητο που περιμένει να περάσει; Και πως αισθάνεστε - ήρεμος ή εκνευρισμένος, ευχαριστημένος ή θυμωμένος; Βιάζεστε, ή πάτε με την ησυχία σας; Θέλετε στα αλήθεια να διακινδυνεύσετε; Να αντιμεττωπίσετε την πιθανότητα να πεθάνετε, ή στην καλύτερη περίπτωση να σας αφαιρέσουν την άδεια; Και πως θα αντιδράσουν στις πράξεις σας όσοι βρίσκονται εκεί κοντά;
Αυτή τη φορά καταλήγετε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να υπακούσετε στο σήμα.
Το πόδι σας αφήνει το γκάζι και πηγαίνει στο φρένο. Μέχρι εδώ όλη η διαδικασία ήταν ομαλή και γρήγορη. Χιλιάδες νευρώνες "πυροδοτήθηκαν", μηνύματα στάλθηκαν στο κεφάλι και στο σώμα σας. Συνολικά μπορεί να ταξίδεψαν περισσότερο από ολόκληρη τη δική σας διαδρομή. Το κορμί σας τεντώθηκε λίγο, τα χέρια σας έσφιξαν το τιμόνι, οι μύες του κάτω μέρους του σώματος και των ποδιών δούλεψαν για να εξασφαλίσουν τη σωστή πίεση.
Σε αυτό το στάδιο αναλαμβάνουν και άλλες αισθήσεις. Τα μάτια εξακολουθούν να τροφοδοτούν τον εγκέφαλο με πληροφορίες, άλλα η αίσθηση της ισορροπίας (ο λαβύρινθος) αναφέρει επιβράδυνση. Οι ίδιοι οι μύες "επανατροφοδοτούν" με πληροφορίες. Παίρνονται αποφάσεις. Να αυξήσω την πίεση στο φρένο; Η να το αφήσω λίγο; Είναι ώρα να αλλάξω ταχύτητα; Σίγουρα, εσείς θα νομίζατε ότι είναι απλό να οδηγεί κανείς αυτοκίνητο.
Βιβλίο ολόκληρο θα μπορούσε να γραφτεί για αυτή τη "διαδοχική σειρά" και μόνο (όπως και για οποιαδήποτε άλλη - σκεφτείτε τι γίνεται όταν παίζει κανείς βιολί). Και ύστερα ένα άλλο βιβλίο για το τι θα ακολουθούσε αν αποφασίζατε να το διακινδυνεύσετε και να περάσετε με κόκκινο.
Αυτό το δεύτερο βιβλίο θα έδινε μεγάλη έμφαση στο αυτόνομο νευρικό σύστημα και στον τρόπο που καθοδηγεί τους ενδοκρινείς αδένες να παράγουν αδρεναλίνη. Ο ρυθμός της καρδιάς και της αναπνοής θα γινόταν πιο γρήγορος. Η όλη κατάσταση του σώματος θα άλλαζε. Μπορεί να αισθανόσασταν φόβο ή άγχος και μετά ανακούφιση ή κέφι. Το "σήμα κινδύνου" προκαλεί μια θεαματική επιτάχυνση όλων των φυσιολογικών διαδικασιών.
Και όλα αυτά χωρίς ακόμα να εξετάσουμε το πως μεταφέρονται τα μηνύματα στο σώμα και τον εγκέφαλο. Άλλα το παράδειγμα μας έδωσε μερικές ενδείξεις για το πόσο πολύπλοκα είναι τα συστατικά μιας και μονής πράξης, που τη θεωρούμε μάλλον απλή - το σταμάτημα ενός αυτοκινήτου. Αν συνειδητοποιήσουμε ότι τουλάχιστον αυτός ο βαθμός φυσιολογικής δραστηριότητας συνοδεύει οτιδήποτε κάνουμε κάθε μέρα, τότε το νόημα της "μαλακιάς μηχανής" γίνεται καταπληκτικό και αξιοθαύμαστο.
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η επιστήμη, με τις ερμηνείες της, αφαιρεί κάθε θαυμαστό και μυστηριώδες στοιχείο. Άλλα δεν είναι έτσι. Το ταξίδι μέσα στην επιστήμη μας επιφυλάσσει θαύματα σε κάθε στροφή.
