Αν δεν ξεχνούσαμε θα βρισκόμασταν στην ίδια κατάσταση σύγχυσης που βρισκόταν ο Σ., ο άνθρωπος του Λούρια. Η λησμοσύνη είναι απαραίτητη για την επιβίωση μας. Άλλα πως γίνεται και καμιά φορά μας είναι αδύνατο να θυμηθούμε κάτι που θέλουμε;
Πολλοί είναι οι παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό. "Έχει περάσει τόσος καιρός από τότε..." συνηθίζουμε να λέμε. Και όμως δεν υπάρχει καμιά επιστημονική ένδειξη ότι ο χρόνος προκαλεί λησμοσύνη. Δεξιότητες όπως το ποδήλατο, η οδήγηση, το κολύμπι, επανέρχονται πολύ γρήγορα ακόμα και αν δεν έχουμε ασχοληθεί με αυτά για πολλά χρόνια. Όλοι μπορούμε να θυμηθούμε περιστατικά από την παιδική μας ηλικία, οι γέροι μάλιστα θυμούνται με μεγαλύτερη διαύγεια την παιδική τους ηλικία παρά τα πιο πρόσφατα γεγονότα. Από τις σημαντικές πληροφορίες που μας έχουν δώσει πρώην όμηροι ή φυλακισμένοι, ξέρουμε ότι οι άνθρωποι όταν βρίσκονται σε απομόνωση, εμβαθύνουν στις αναμνήσεις τους, ανασύροντας παλιές εμπειρίες ή ποιήματα και κομμάτια πεζού λόγου που είχαν μάθει πολλά χρόνια πριν.
Άλλα ο χρόνος είναι έμμεσα υπεύθυνος για το ότι ξεχνάμε. Για σύντομα χρονικά διαστήματα, μπορεί να συμβούν γεγονότα που να σβήσουν ορισμένες πληροφορίες από τη μνήμη. Όσο και αν σας φανεί περίεργο, η εκμάθηση ενός πράγματος, που μοιάζει πολύ με αυτό που θέλουμε να θυμηθούμε, εμποδίζει τη μνήμη.
Ερεθίσματα με νόημα
Συλλαβές χρησιμοποιούνται σε ψυχολογικά πειράματα τα τελευταία εκατό χρόνια. Το πλεονέκτημα τους είναι ότι δεν έχουν νόημα. "Αν είχατε χρησιμοποιήσει λέξεις που έχουν σχέση με το επάγγελμά σας, θα είχαν μεσολαβήσει άλλοι παράγοντες. Η ας πούμε ότι ο φίλος σας ήταν Ελληνοαμερικάνος. Θα ήταν δίκαιο για σας να είχατε χρησιμοποιήσει δώδεκα κοινές αγγλικές λέξεις;
Καμιά φορά όμως, ακόμα και οι "παράλογες" συλλαβές μπορεί να έχουν κάποιο νόημα ή να σας θυμίζουν κάτι. Θα βρείτε, ας πούμε, ότι συλλαβές όπως ΝΤΑΚ, ΧΑΦ, ΠΟΡ, μαθαίνονται πιο εύκολα από ΝΤΜΠΙ, ΚΦΙ, ή ΚΝΟΜΠ. Η μνήμη προτιμά πράγματα που έχουν νόημα ή που προφέρονται εύκολα. Οι πρώτες τρεις συλλαβές μας μοιάζουν να έχουν περισσότερο νόημα από τις δεύτερες, γιατί η διαδοχή των γραμμάτων είναι κοινή στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Και όμως καμιά από τις 6 συλλαβές δεν σημαίνει τίποτα στη γλώσσα μας.
Ένας άλλος λόγος που η μνήμη μας μπορεί να μας ξεγελάσει έχει ήδη αναφερθεί στην ιστορία του παιδιού που χτύπησε το κεφάλι του. Η μνήμη του δημιούργησε μια ανάμνηση που δεν ήταν ακριβής. Ένας πεπειραμένος ερευνητής καταλαβαίνει ότι συχνά "θυμόμαστε" με βάση αυτά που μας έχει πει ο ίδιος. Οι δικηγόροι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι σε αυτή την ιδιότητα της μνήμης όταν εξετάζουν αντίπαλους μάρτυρες. Η ερώτηση - "Είδατε κανέναν να επιτίθεται στην κυρία;" μπορεί να προκαλέσει τελείως διαφορετική ανάμνηση από την ερώτηση - "είδατε κανέναν άντρα να επιτίθεται στην κυρία;".
Υπάρχουν πειράματα που αποδεικνύουν αυτή τη διαφορά. "Έδειξαν σε φοιτητές μια σύντομη ταινία όπου συγκρούονται δυο αυτοκίνητα και μετά τους ζήτησαν να υπολογίσουν την ταχύτητα των αυτοκινήτων. Στη μια ομάδα φοιτητών η ερώτηση ήταν - "Πόσο έτρεχαν τα δυο αυτοκίνητα όταν συνέτριψαν το ένα το άλλο;" Στην άλλη ομάδα ρώτησαν - "Πόσο έτρεχαν τα δυο αυτοκίνητα όταν χτύπησαν το ένα το άλλο;" Και οι δυο ομάδες είχαν δει ακριβώς την ίδια ταινία. Μπορούν οι λέξεις "συνέτριψαν" και "χτύπησαν" να επηρεάσουν την ανάμνηση της ταχύτητας; Η απάντηση είναι - "ναι", και το αποτέλεσμα θεαματικό. Η πρώτη ομάδα ("συνέτριψαν") απάντησε κατά μέσο όρο 64 χιλιόμετρα, ενώ η δεύτερη ("χτύπησαν") 48 χιλιόμετρα.
Κλονισμός
Το νόημα και η οργάνωση είναι απαραίτητα σε σοβαρές περιπτώσεις όμως η αμνησία και η φυγή. Η φυγή - μια περίοδος όπου ο ασθενής μπορεί να μετακομίσει σε άλλο μέρος και να συμπεριφέρεται με τρόπο τελείως ξένο για αυτόν μέχρι τότε - είναι μια παράξενη περίπτωση δυσλειτουργίας της μνήμης. Όταν κάποτε συνέρχεται, δεν θυμάται τίποτα απ ο,τι έγινε. Η φυγή και τα γεγονότα που συμβαίνουν στη διάρκεια της φαίνεται να είναι συνδεδεμένα με ιδιαίτερα πολύπλοκες διεργασίες αναστολών και άγχους. Τα θύματα της φυγής προσφέρουν στον εαυτό τους, για ένα σύντομο διάστημα, μια καινούρια ζωή, απαλλαγμένη από κάθε ευθύνη. Η αμνησία, λιγότερο καθορισμένη απώλεια μνήμης, μπορεί να είναι αποτέλεσμα εγκεφαλικής βλάβης. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως μπορεί και να προέρχεται από απώθηση αναμνήσεων.
Στην απώθηση η μνήμη "κλειδώνεται", χωρίς αυτό να μας δημιουργεί απαραίτητα σοβαρά προβλήματα. Υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που ενώ έπασχαν από σοβαρή μορφή αμνησίας, κατάφεραν να διατηρήσουν - επιφανειακά τουλάχιστον - μια ομαλή καθημερινή ζωή. Ο Σίγκμουντ Φρόυντ πιστεύει ότι η λησμοσύνη (καθώς και οι διάφορες παραδρομές) εξυπηρετεί κάποιο σκοπό. Ξεχνάμε πολλά πράγματα που θα μας έφερναν σε δύσκολη θέση ή θα ήταν βλαβερά για μας. Απωθούμε επεισόδια της παιδικής μας ηλικίας γιατί η ανάμνηση τους θα μπορούσε να μας προκαλέσει άγχος ή ενοχή.
Παρόλο που η θεωρία του Φρόυντ δεν αποδεικνύεται με επιστημονικά μέσα, και παρόλο που αφήνει πολλά φαινόμενα ανεξήγητα, έχει μια δόση αλήθειας που δεν μπορούμε να αρνηθούμε. Το άγχος μπορεί να είναι υπεύθυνο ακόμα και σε απλές περιπτώσεις. Για σκεφτείτε το όνομα που σας διαφεύγει ακριβώς τη στιγμή που το χρειάζεστε. Το χετε μέσα στο μυαλό σας άλλα όσο πιο πολύ προσπαθείτε τόσο σας πιάνει απελπισία. Το πιο πιθανό είναι ότι τελικά δεν θα το θυμηθείτε.
Αν δεν μπορείτε να το θυμηθείτε, σταματήστε την προσπάθεια. Όταν καταλαγιάσει η αγωνία σας τότε, πολύ πιθανό, να σας έρθει ξαφνικά και αβίαστα.
Μην περιπλέκετε τα πράγματα
Άρα η μνήμη επηρεάζεται από το είδος της πληροφορίας που θέλουμε να θυμηθούμε, από το πως αισθανόμαστε και από διάφορους άλλους παράγοντες. Ακόμα οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες μάθαμε, παίζουν σημαντικό ρόλο. Οι έννοιες αναδρομική και προδρομική αναστολή φανερώνουν ότι η μάθηση πρέπει να γίνεται με ένα σταθερό ρυθμό. Αν πρέπει να ξέρατε κάτι το πρωί, καλύτερα να το μάθετε πριν πάτε για ύπνο. Και μη φορτωθείτε με περιττές λεπτομέρειες. Ο Εντελ Τούλβινγκ, ένας ψυχολόγος από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, διερεύνησε τους παράγοντες που βοηθούν ή που εμποδίζουν τους ανθρώπους να θυμηθούν έναν κατάλογο λέξεων, όταν έχουν στη διάθεσή τους μόνο λίγα δευτερόλεπτα για να τις μάθουν. Τα αποτελέσματα του ήταν αρκετά περίπλοκα.
Μερικοί άνθρωποι μπορούν να θυμηθούν τις λέξεις που μάθανε μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, μόνο όταν βρίσκονται στον ίδιο χώρο που τις μάθανε. Άλλοι θυμούνται καλύτερα μόνο αν τους βοηθήσουν με στοιχεία που είναι άσχετα με τις λέξεις, κ.ο.κ. Ο Τούλβινγκ πιστεύει ότι το να θυμάται κανείς είναι μια εποικοδομητική διεργασία που εξαρτάται από τα ίδια τα "ίχνη της μνήμης" (στον εγκέφαλο) και από το "νοητικό περιβάλλον" που βρίσκεται ο άνθρωπος την ώρα που πρέπει να θυμηθεί.
Όσο πιο περίπλοκες έρευνες κάνουν οι ειδικοί, τόσο πιο εμφανές γίνεται ότι η μνήμη είναι μια από τις πιο αξιοθαύμαστες ιδιότητες του ανθρώπου. Δεν μπορούμε να περιμένουμε εύκολες και απλές εξηγήσεις για μια ικανότητα που μας επιτρέπει να τοποθετηθούμε στο χρόνο, που καθορίζει την ατομικότητα μας και από την οποία εξαρτάται η αίσθηση που έχουμε για τη "ζωή".
Παρόλο που η τελική ερμηνεία για τη φυσιολογία της μνήμης δεν έχει βρεθεί ακόμα, οι άνθρωποι, από την αρχή της ιστορίας, έχουν καταλάβει αρκετά τη λειτουργία της ώστε να εφεύρουν τρόπους να την κάνουν καλύτερη. Οι κανόνες είναι ελάχιστοι - μη σας πιάνει άγχος και οργανώστε καλά το υλικό που πρέπει να θυμάστε.
Με απλά λόγια, το άγχος είναι ο εχθρός της μνήμης, ενώ η ηρεμία φίλος της. Αν είστε εκνευρισμένος προσπαθήστε να ηρεμήσετε πρώτα πριν αρχίσετε να μαθαίνετε σημαντικά γεγονότα. Και ύστερα οργανωθείτε. Η οργάνωση των γεγονότων βοηθάει τη μνήμη - θα τα θυμόσαστε καλύτερα. Μην προσπαθείτε να μάθετε πράγματα που δεν καταλαβαίνετε. Αφιερώστε λίγο χρόνο να τα οργανώσετε και να τα καταλάβετε πρώτα.
Πολλοί είναι οι παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό. "Έχει περάσει τόσος καιρός από τότε..." συνηθίζουμε να λέμε. Και όμως δεν υπάρχει καμιά επιστημονική ένδειξη ότι ο χρόνος προκαλεί λησμοσύνη. Δεξιότητες όπως το ποδήλατο, η οδήγηση, το κολύμπι, επανέρχονται πολύ γρήγορα ακόμα και αν δεν έχουμε ασχοληθεί με αυτά για πολλά χρόνια. Όλοι μπορούμε να θυμηθούμε περιστατικά από την παιδική μας ηλικία, οι γέροι μάλιστα θυμούνται με μεγαλύτερη διαύγεια την παιδική τους ηλικία παρά τα πιο πρόσφατα γεγονότα. Από τις σημαντικές πληροφορίες που μας έχουν δώσει πρώην όμηροι ή φυλακισμένοι, ξέρουμε ότι οι άνθρωποι όταν βρίσκονται σε απομόνωση, εμβαθύνουν στις αναμνήσεις τους, ανασύροντας παλιές εμπειρίες ή ποιήματα και κομμάτια πεζού λόγου που είχαν μάθει πολλά χρόνια πριν.
Άλλα ο χρόνος είναι έμμεσα υπεύθυνος για το ότι ξεχνάμε. Για σύντομα χρονικά διαστήματα, μπορεί να συμβούν γεγονότα που να σβήσουν ορισμένες πληροφορίες από τη μνήμη. Όσο και αν σας φανεί περίεργο, η εκμάθηση ενός πράγματος, που μοιάζει πολύ με αυτό που θέλουμε να θυμηθούμε, εμποδίζει τη μνήμη.
Ερεθίσματα με νόημα
Συλλαβές χρησιμοποιούνται σε ψυχολογικά πειράματα τα τελευταία εκατό χρόνια. Το πλεονέκτημα τους είναι ότι δεν έχουν νόημα. "Αν είχατε χρησιμοποιήσει λέξεις που έχουν σχέση με το επάγγελμά σας, θα είχαν μεσολαβήσει άλλοι παράγοντες. Η ας πούμε ότι ο φίλος σας ήταν Ελληνοαμερικάνος. Θα ήταν δίκαιο για σας να είχατε χρησιμοποιήσει δώδεκα κοινές αγγλικές λέξεις;
Καμιά φορά όμως, ακόμα και οι "παράλογες" συλλαβές μπορεί να έχουν κάποιο νόημα ή να σας θυμίζουν κάτι. Θα βρείτε, ας πούμε, ότι συλλαβές όπως ΝΤΑΚ, ΧΑΦ, ΠΟΡ, μαθαίνονται πιο εύκολα από ΝΤΜΠΙ, ΚΦΙ, ή ΚΝΟΜΠ. Η μνήμη προτιμά πράγματα που έχουν νόημα ή που προφέρονται εύκολα. Οι πρώτες τρεις συλλαβές μας μοιάζουν να έχουν περισσότερο νόημα από τις δεύτερες, γιατί η διαδοχή των γραμμάτων είναι κοινή στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Και όμως καμιά από τις 6 συλλαβές δεν σημαίνει τίποτα στη γλώσσα μας.
Ένας άλλος λόγος που η μνήμη μας μπορεί να μας ξεγελάσει έχει ήδη αναφερθεί στην ιστορία του παιδιού που χτύπησε το κεφάλι του. Η μνήμη του δημιούργησε μια ανάμνηση που δεν ήταν ακριβής. Ένας πεπειραμένος ερευνητής καταλαβαίνει ότι συχνά "θυμόμαστε" με βάση αυτά που μας έχει πει ο ίδιος. Οι δικηγόροι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι σε αυτή την ιδιότητα της μνήμης όταν εξετάζουν αντίπαλους μάρτυρες. Η ερώτηση - "Είδατε κανέναν να επιτίθεται στην κυρία;" μπορεί να προκαλέσει τελείως διαφορετική ανάμνηση από την ερώτηση - "είδατε κανέναν άντρα να επιτίθεται στην κυρία;".
Υπάρχουν πειράματα που αποδεικνύουν αυτή τη διαφορά. "Έδειξαν σε φοιτητές μια σύντομη ταινία όπου συγκρούονται δυο αυτοκίνητα και μετά τους ζήτησαν να υπολογίσουν την ταχύτητα των αυτοκινήτων. Στη μια ομάδα φοιτητών η ερώτηση ήταν - "Πόσο έτρεχαν τα δυο αυτοκίνητα όταν συνέτριψαν το ένα το άλλο;" Στην άλλη ομάδα ρώτησαν - "Πόσο έτρεχαν τα δυο αυτοκίνητα όταν χτύπησαν το ένα το άλλο;" Και οι δυο ομάδες είχαν δει ακριβώς την ίδια ταινία. Μπορούν οι λέξεις "συνέτριψαν" και "χτύπησαν" να επηρεάσουν την ανάμνηση της ταχύτητας; Η απάντηση είναι - "ναι", και το αποτέλεσμα θεαματικό. Η πρώτη ομάδα ("συνέτριψαν") απάντησε κατά μέσο όρο 64 χιλιόμετρα, ενώ η δεύτερη ("χτύπησαν") 48 χιλιόμετρα.
Κλονισμός
Το νόημα και η οργάνωση είναι απαραίτητα σε σοβαρές περιπτώσεις όμως η αμνησία και η φυγή. Η φυγή - μια περίοδος όπου ο ασθενής μπορεί να μετακομίσει σε άλλο μέρος και να συμπεριφέρεται με τρόπο τελείως ξένο για αυτόν μέχρι τότε - είναι μια παράξενη περίπτωση δυσλειτουργίας της μνήμης. Όταν κάποτε συνέρχεται, δεν θυμάται τίποτα απ ο,τι έγινε. Η φυγή και τα γεγονότα που συμβαίνουν στη διάρκεια της φαίνεται να είναι συνδεδεμένα με ιδιαίτερα πολύπλοκες διεργασίες αναστολών και άγχους. Τα θύματα της φυγής προσφέρουν στον εαυτό τους, για ένα σύντομο διάστημα, μια καινούρια ζωή, απαλλαγμένη από κάθε ευθύνη. Η αμνησία, λιγότερο καθορισμένη απώλεια μνήμης, μπορεί να είναι αποτέλεσμα εγκεφαλικής βλάβης. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως μπορεί και να προέρχεται από απώθηση αναμνήσεων.
Στην απώθηση η μνήμη "κλειδώνεται", χωρίς αυτό να μας δημιουργεί απαραίτητα σοβαρά προβλήματα. Υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που ενώ έπασχαν από σοβαρή μορφή αμνησίας, κατάφεραν να διατηρήσουν - επιφανειακά τουλάχιστον - μια ομαλή καθημερινή ζωή. Ο Σίγκμουντ Φρόυντ πιστεύει ότι η λησμοσύνη (καθώς και οι διάφορες παραδρομές) εξυπηρετεί κάποιο σκοπό. Ξεχνάμε πολλά πράγματα που θα μας έφερναν σε δύσκολη θέση ή θα ήταν βλαβερά για μας. Απωθούμε επεισόδια της παιδικής μας ηλικίας γιατί η ανάμνηση τους θα μπορούσε να μας προκαλέσει άγχος ή ενοχή.
Παρόλο που η θεωρία του Φρόυντ δεν αποδεικνύεται με επιστημονικά μέσα, και παρόλο που αφήνει πολλά φαινόμενα ανεξήγητα, έχει μια δόση αλήθειας που δεν μπορούμε να αρνηθούμε. Το άγχος μπορεί να είναι υπεύθυνο ακόμα και σε απλές περιπτώσεις. Για σκεφτείτε το όνομα που σας διαφεύγει ακριβώς τη στιγμή που το χρειάζεστε. Το χετε μέσα στο μυαλό σας άλλα όσο πιο πολύ προσπαθείτε τόσο σας πιάνει απελπισία. Το πιο πιθανό είναι ότι τελικά δεν θα το θυμηθείτε.
Αν δεν μπορείτε να το θυμηθείτε, σταματήστε την προσπάθεια. Όταν καταλαγιάσει η αγωνία σας τότε, πολύ πιθανό, να σας έρθει ξαφνικά και αβίαστα.
Μην περιπλέκετε τα πράγματα
Άρα η μνήμη επηρεάζεται από το είδος της πληροφορίας που θέλουμε να θυμηθούμε, από το πως αισθανόμαστε και από διάφορους άλλους παράγοντες. Ακόμα οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες μάθαμε, παίζουν σημαντικό ρόλο. Οι έννοιες αναδρομική και προδρομική αναστολή φανερώνουν ότι η μάθηση πρέπει να γίνεται με ένα σταθερό ρυθμό. Αν πρέπει να ξέρατε κάτι το πρωί, καλύτερα να το μάθετε πριν πάτε για ύπνο. Και μη φορτωθείτε με περιττές λεπτομέρειες. Ο Εντελ Τούλβινγκ, ένας ψυχολόγος από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, διερεύνησε τους παράγοντες που βοηθούν ή που εμποδίζουν τους ανθρώπους να θυμηθούν έναν κατάλογο λέξεων, όταν έχουν στη διάθεσή τους μόνο λίγα δευτερόλεπτα για να τις μάθουν. Τα αποτελέσματα του ήταν αρκετά περίπλοκα.
Μερικοί άνθρωποι μπορούν να θυμηθούν τις λέξεις που μάθανε μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, μόνο όταν βρίσκονται στον ίδιο χώρο που τις μάθανε. Άλλοι θυμούνται καλύτερα μόνο αν τους βοηθήσουν με στοιχεία που είναι άσχετα με τις λέξεις, κ.ο.κ. Ο Τούλβινγκ πιστεύει ότι το να θυμάται κανείς είναι μια εποικοδομητική διεργασία που εξαρτάται από τα ίδια τα "ίχνη της μνήμης" (στον εγκέφαλο) και από το "νοητικό περιβάλλον" που βρίσκεται ο άνθρωπος την ώρα που πρέπει να θυμηθεί.
Όσο πιο περίπλοκες έρευνες κάνουν οι ειδικοί, τόσο πιο εμφανές γίνεται ότι η μνήμη είναι μια από τις πιο αξιοθαύμαστες ιδιότητες του ανθρώπου. Δεν μπορούμε να περιμένουμε εύκολες και απλές εξηγήσεις για μια ικανότητα που μας επιτρέπει να τοποθετηθούμε στο χρόνο, που καθορίζει την ατομικότητα μας και από την οποία εξαρτάται η αίσθηση που έχουμε για τη "ζωή".
Παρόλο που η τελική ερμηνεία για τη φυσιολογία της μνήμης δεν έχει βρεθεί ακόμα, οι άνθρωποι, από την αρχή της ιστορίας, έχουν καταλάβει αρκετά τη λειτουργία της ώστε να εφεύρουν τρόπους να την κάνουν καλύτερη. Οι κανόνες είναι ελάχιστοι - μη σας πιάνει άγχος και οργανώστε καλά το υλικό που πρέπει να θυμάστε.
Με απλά λόγια, το άγχος είναι ο εχθρός της μνήμης, ενώ η ηρεμία φίλος της. Αν είστε εκνευρισμένος προσπαθήστε να ηρεμήσετε πρώτα πριν αρχίσετε να μαθαίνετε σημαντικά γεγονότα. Και ύστερα οργανωθείτε. Η οργάνωση των γεγονότων βοηθάει τη μνήμη - θα τα θυμόσαστε καλύτερα. Μην προσπαθείτε να μάθετε πράγματα που δεν καταλαβαίνετε. Αφιερώστε λίγο χρόνο να τα οργανώσετε και να τα καταλάβετε πρώτα.
