Σαν σύγχρονη επιστήμη η ψυχολογία έχει μπει σε μια συναρπαστική φάση όπου ή μια ανακάλυψη διαδέχεται την άλλη. Κατά τη διάρκεια του αιώνα μας οι τεχνικές της έρευνας βελτιώνονται σταθερά και τα αποτελέσματα των νεώτερων ψυχολογικών πειραμάτων είναι πολύ πιο αυθεντικά και ξεκάθαρα από ότι πολλές προηγούμενες εργασίες. Αυτά τα αποτελέσματα, διαμορφωμένα σε θεωρίες, είναι πολύ πιο κατανοητά και προσιτά και, συνεπώς, πολύ πιο χρήσιμα στον καθένα μας.
Είναι, λοιπόν, η ψυχολογία ή απάντηση στα προβλήματα μας; Μπορεί να εξηγήσει ικανοποιητικά όλη μας τη συμπεριφορά; Θα μας προσφέρει τα μέσα να διορθώσουμε τη συμπεριφορά που αποκαλούμε "κακή"; Θα διευρύνει τη σκέψη μας; Το θέμα δεν είναι τόσο απλό.
Ένας μίτος με πολλά νήματα
Ο αριθμός των θεωριών που καθοδηγούν την ψυχολογική έρευνα και ερμηνεία είναι εκπληκτικός. Μερικές από αυτές διαμορφώθηκαν αρχικά σαν απάντηση σε ερωτήματα που είχαν θεωρηθεί σημαντικά στην εποχή τους ή που φαίνονται να συμφωνούν με τις κυρίαρχες φιλοσοφικές ιδέες. Για παράδειγμα, μπορούμε να αποδώσουμε την πατρότητα των φροϋδικών ιδεών τόσο στο πνευματικό και κοινωνικό κλίμα της Βιέννης στο τέλος της βικτοριανής εποχής, όσο και στην ιδιοφυΐα του εμπνευστή τους. Η δουλειά του μεγάλου Ελβετού ψυχολόγου Ζάν Πιαζέ πάνω στη νόηση, φαίνεται αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με την ευρωπαϊκή παράδοση της ορθολογιστικής σκέψης. Η πηγή της αφθονίας και της πλατιάς παραδοχής των θεωριών της συμπεριφοράς μπορεί εξίσου καλά να αναζητηθεί στο γεγονός ότι οι αμερικάνικες επιστημονικές ιδέες κυριαρχούσαν στα μέσα του 20ου αιώνα. Ακόμα και το πρόσφατο ενδιαφέρον μας για την Ανατολική ψυχολογία είναι αποτέλεσμα της σύγχρονης γοητείας που ασκεί η αυτογνωσία.
Η αξία ή η χρησιμότητα μιας θεωρίας δεν εξαρτάται απαραίτητα από την παροδικότητα των συνθηκών που τη δημιούργησαν, όπως ακριβώς δεν επηρεάζεται η σημασία του Ντόν Τζιοβάννι από το γεγονός ότι ο Μότσαρτ έχει πεθάνει εδώ και 200 χρόνια.
Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι η ψυχολογία, σαν επιστήμη, δεν είναι τόσο απλή όσο θα θέλαμε. Το σχέδιό της είναι περίτεχνα υφασμένο από πολύ διαφορετικά θεωρητικά νήματα, όπως αυτά που αποδίδουν πρωταρχικό ρόλο στις γνωστικές διεργασίες ή στα κρίσιμα στάδια εξέλιξης, ή στους μελλοντικούς στόχους και φιλοδοξίες ή στις κοινωνικές προσδοκίες και πιέσεις ή στις ορμές ή στη φαινομενολογία του "εδώ και τώρα" ή στο "έτσι γεννήθηκε" κλπ. Ας εξετάσουμε μερικά από αυτά τα νήματα για να δείξουμε πόσο συμβάλλει το καθένα στην ψυχολογία.
Με τόσο πολλές και διαφορετικές υποθέσεις σχετικά με την ανθρώπινη φύση, είναι βέβαια δύσκολο να ξέρουμε τι χρειάζεται να ερευνήσουμε και να εξηγήσουμε. Η κάθε θεωρία, όχι μόνο οδηγεί στις δικές της ερωτήσεις, άλλα φαίνεται να προτιμά και τη δική της μεθοδολογία, που μπορεί να διαφέρει από όλες τις άλλες. Σαν αποτέλεσμα, ευρήματα που είναι συνδεδεμένα με μια άποψη συμφωνούν ελάχιστα ή διαφωνούν τελείως με τα ευρήματα άλλων απόψεων. Με άλλα λόγια, η συμπεριφορά δεν είναι κάτι που μπορεί να οριστεί ή να κατανοηθεί με την ακρίβεια που ορίζεται η λειτουργία ενός αυτόματου κιβωτίου ταχυτήτων ή ενός υπολογιστή. Παρολ' αυτά, η επιστημονική ψυχολογία προσφέρει ένα πλαίσιο αναφοράς και πολλά μέσα για την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Θα εξετάσουμε λοιπόν μερικούς από τους πιο σημαντικούς τομείς της ψυχολογίας όπως αντιμετωπίζονται από έναν ψυχολόγο που άνηκε αρχικά στη σχολή των συμπεριφοριστικών και που εκτιμά τη σημασία της στη σύγχρονη ψυχολογία. Αυτή η θεώρηση ασχολείται με την αντικειμενική μελέτη των φανερών αντιδράσεων (δραστηρίοτητες, κινήσεις) που μπορούν να παρατηρηθούν και να μετρηθούν. Παρόλο που υπάρχει αρκετή διαφωνία για το τι είναι "συμπεριφορά", οι περισσότεροι ψυχολόγοι θα συμφωνήσουν ότι συμπεριφορά είναι το σύνολο των εμφανών δραστηριοτήτων ενός οργανισμού.
Το κεφάλαιο αυτό δεν επιχειρεί μια αναγνώριση στα σύνορα της ψυχολογικής θεωρίας και εφαρμογής, όπου οι αναζητήσεις και οι ανακαλύψεις συνεχίζονται. Προσπαθεί να παρουσιάσει ένα χάρτη με τις κυριότερες διαδρομές, τους σπουδαιότερους σταθμούς και τους χρήσιμους δευτερεύοντες δρόμους για μια ξενάγηση σε μια μεγάλη κατοικημένη χώρα περισσότερο, παρά το μεγεθυμένο σχεδιάγραμμα μιας άγριας δασώδους περιοχής που θα χρειαζόταν ένας στρατηγός για να οργανώσει την άμυνά του.
Θα προσπαθήσουμε να καλύψουμε περιοχές εξαιρετικού ενδιαφέροντος, όπως η διεργασία της εξέλιξης (πως ένα παιδί προχωρεί προς την ενηλικίωση), το πέρασμα στα γηρατειά, η εγκυμοσύνη και η ψυχολογία της οικογένειας, η εφηβεία, οι διαπροσωπικές σχέσεις και άλλα σημαντικά φαινόμενα, όπως η τοξικομανία, το στρες και το άγχος, η σεξουαλική συμπεριφορά και η ηθική. Θα δώσουμε περισσότερη έμφαση στη θεωρία της συμπεριφοράς.
Η μαλακιά μηχανή σκιαγραφεί τη σημασία του εγκεφάλου και των αισθήσεων μας. Είναι μια εισαγωγή στη φυσιολογία της ψυχολογίας και στο μυστήριο του πως η συμπεριφορά μας ελέγχεται από αυτό που ονομάζουμε "φαιά ουσία" και πως επηρεάζεται από τα όργανα των αισθήσεων που σχεδόν ποτέ δε μας εξαπατούν.
Θα εξηγήσουμε τη διεργασία της μάθησης και θα δείξουμε πόσο καθοριστική είναι για κάθε μας συμπεριφορά. Χωρίς την ικανότητα για μάθηση δε μπορούμε να επιζήσουμε ή να αναπτυχθούμε σαν ανθρώπινα όντα. Θα ερευνήσουμε τον τρόπο που ταξινομούμε τις γνώσεις μας. Θα δώσουμε πρακτικές συμβουλές για να καλυτερέψουμε τη μνήμη μας.
Θα ανακαλύψετε ότι η προσωπικότητα σημαίνει για τους ψυχολόγους κάτι πολύ περισσότερο από ένα πλατύ χαμόγελο ή μια θερμή χειραψία. Επίσης, θα ασχοληθούμε με την ψυχική υγεία και τις πιθανότητες που έχουν οι διάφορες θεραπευτικές μέθοδοι για τους ψυχικά αρρώστους και τους απροσάρμοστους ανθρώπους.
Τέλος, θα εξετάσουμε σύντομα ο ρόλος που μπορεί να παίξει η ψυχολογία στον κόσμο του αύριο και πως μπορεί να συμβάλει σε μια ποιοτική καλυτέρευση της ανθρώπινης φυλής.
Είναι, λοιπόν, η ψυχολογία ή απάντηση στα προβλήματα μας; Μπορεί να εξηγήσει ικανοποιητικά όλη μας τη συμπεριφορά; Θα μας προσφέρει τα μέσα να διορθώσουμε τη συμπεριφορά που αποκαλούμε "κακή"; Θα διευρύνει τη σκέψη μας; Το θέμα δεν είναι τόσο απλό.
Ένας μίτος με πολλά νήματα
Ο αριθμός των θεωριών που καθοδηγούν την ψυχολογική έρευνα και ερμηνεία είναι εκπληκτικός. Μερικές από αυτές διαμορφώθηκαν αρχικά σαν απάντηση σε ερωτήματα που είχαν θεωρηθεί σημαντικά στην εποχή τους ή που φαίνονται να συμφωνούν με τις κυρίαρχες φιλοσοφικές ιδέες. Για παράδειγμα, μπορούμε να αποδώσουμε την πατρότητα των φροϋδικών ιδεών τόσο στο πνευματικό και κοινωνικό κλίμα της Βιέννης στο τέλος της βικτοριανής εποχής, όσο και στην ιδιοφυΐα του εμπνευστή τους. Η δουλειά του μεγάλου Ελβετού ψυχολόγου Ζάν Πιαζέ πάνω στη νόηση, φαίνεται αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με την ευρωπαϊκή παράδοση της ορθολογιστικής σκέψης. Η πηγή της αφθονίας και της πλατιάς παραδοχής των θεωριών της συμπεριφοράς μπορεί εξίσου καλά να αναζητηθεί στο γεγονός ότι οι αμερικάνικες επιστημονικές ιδέες κυριαρχούσαν στα μέσα του 20ου αιώνα. Ακόμα και το πρόσφατο ενδιαφέρον μας για την Ανατολική ψυχολογία είναι αποτέλεσμα της σύγχρονης γοητείας που ασκεί η αυτογνωσία.
Η αξία ή η χρησιμότητα μιας θεωρίας δεν εξαρτάται απαραίτητα από την παροδικότητα των συνθηκών που τη δημιούργησαν, όπως ακριβώς δεν επηρεάζεται η σημασία του Ντόν Τζιοβάννι από το γεγονός ότι ο Μότσαρτ έχει πεθάνει εδώ και 200 χρόνια.
Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι η ψυχολογία, σαν επιστήμη, δεν είναι τόσο απλή όσο θα θέλαμε. Το σχέδιό της είναι περίτεχνα υφασμένο από πολύ διαφορετικά θεωρητικά νήματα, όπως αυτά που αποδίδουν πρωταρχικό ρόλο στις γνωστικές διεργασίες ή στα κρίσιμα στάδια εξέλιξης, ή στους μελλοντικούς στόχους και φιλοδοξίες ή στις κοινωνικές προσδοκίες και πιέσεις ή στις ορμές ή στη φαινομενολογία του "εδώ και τώρα" ή στο "έτσι γεννήθηκε" κλπ. Ας εξετάσουμε μερικά από αυτά τα νήματα για να δείξουμε πόσο συμβάλλει το καθένα στην ψυχολογία.
Με τόσο πολλές και διαφορετικές υποθέσεις σχετικά με την ανθρώπινη φύση, είναι βέβαια δύσκολο να ξέρουμε τι χρειάζεται να ερευνήσουμε και να εξηγήσουμε. Η κάθε θεωρία, όχι μόνο οδηγεί στις δικές της ερωτήσεις, άλλα φαίνεται να προτιμά και τη δική της μεθοδολογία, που μπορεί να διαφέρει από όλες τις άλλες. Σαν αποτέλεσμα, ευρήματα που είναι συνδεδεμένα με μια άποψη συμφωνούν ελάχιστα ή διαφωνούν τελείως με τα ευρήματα άλλων απόψεων. Με άλλα λόγια, η συμπεριφορά δεν είναι κάτι που μπορεί να οριστεί ή να κατανοηθεί με την ακρίβεια που ορίζεται η λειτουργία ενός αυτόματου κιβωτίου ταχυτήτων ή ενός υπολογιστή. Παρολ' αυτά, η επιστημονική ψυχολογία προσφέρει ένα πλαίσιο αναφοράς και πολλά μέσα για την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Θα εξετάσουμε λοιπόν μερικούς από τους πιο σημαντικούς τομείς της ψυχολογίας όπως αντιμετωπίζονται από έναν ψυχολόγο που άνηκε αρχικά στη σχολή των συμπεριφοριστικών και που εκτιμά τη σημασία της στη σύγχρονη ψυχολογία. Αυτή η θεώρηση ασχολείται με την αντικειμενική μελέτη των φανερών αντιδράσεων (δραστηρίοτητες, κινήσεις) που μπορούν να παρατηρηθούν και να μετρηθούν. Παρόλο που υπάρχει αρκετή διαφωνία για το τι είναι "συμπεριφορά", οι περισσότεροι ψυχολόγοι θα συμφωνήσουν ότι συμπεριφορά είναι το σύνολο των εμφανών δραστηριοτήτων ενός οργανισμού.
Το κεφάλαιο αυτό δεν επιχειρεί μια αναγνώριση στα σύνορα της ψυχολογικής θεωρίας και εφαρμογής, όπου οι αναζητήσεις και οι ανακαλύψεις συνεχίζονται. Προσπαθεί να παρουσιάσει ένα χάρτη με τις κυριότερες διαδρομές, τους σπουδαιότερους σταθμούς και τους χρήσιμους δευτερεύοντες δρόμους για μια ξενάγηση σε μια μεγάλη κατοικημένη χώρα περισσότερο, παρά το μεγεθυμένο σχεδιάγραμμα μιας άγριας δασώδους περιοχής που θα χρειαζόταν ένας στρατηγός για να οργανώσει την άμυνά του.
Θα προσπαθήσουμε να καλύψουμε περιοχές εξαιρετικού ενδιαφέροντος, όπως η διεργασία της εξέλιξης (πως ένα παιδί προχωρεί προς την ενηλικίωση), το πέρασμα στα γηρατειά, η εγκυμοσύνη και η ψυχολογία της οικογένειας, η εφηβεία, οι διαπροσωπικές σχέσεις και άλλα σημαντικά φαινόμενα, όπως η τοξικομανία, το στρες και το άγχος, η σεξουαλική συμπεριφορά και η ηθική. Θα δώσουμε περισσότερη έμφαση στη θεωρία της συμπεριφοράς.
Η μαλακιά μηχανή σκιαγραφεί τη σημασία του εγκεφάλου και των αισθήσεων μας. Είναι μια εισαγωγή στη φυσιολογία της ψυχολογίας και στο μυστήριο του πως η συμπεριφορά μας ελέγχεται από αυτό που ονομάζουμε "φαιά ουσία" και πως επηρεάζεται από τα όργανα των αισθήσεων που σχεδόν ποτέ δε μας εξαπατούν.
Θα εξηγήσουμε τη διεργασία της μάθησης και θα δείξουμε πόσο καθοριστική είναι για κάθε μας συμπεριφορά. Χωρίς την ικανότητα για μάθηση δε μπορούμε να επιζήσουμε ή να αναπτυχθούμε σαν ανθρώπινα όντα. Θα ερευνήσουμε τον τρόπο που ταξινομούμε τις γνώσεις μας. Θα δώσουμε πρακτικές συμβουλές για να καλυτερέψουμε τη μνήμη μας.
Θα ανακαλύψετε ότι η προσωπικότητα σημαίνει για τους ψυχολόγους κάτι πολύ περισσότερο από ένα πλατύ χαμόγελο ή μια θερμή χειραψία. Επίσης, θα ασχοληθούμε με την ψυχική υγεία και τις πιθανότητες που έχουν οι διάφορες θεραπευτικές μέθοδοι για τους ψυχικά αρρώστους και τους απροσάρμοστους ανθρώπους.
Τέλος, θα εξετάσουμε σύντομα ο ρόλος που μπορεί να παίξει η ψυχολογία στον κόσμο του αύριο και πως μπορεί να συμβάλει σε μια ποιοτική καλυτέρευση της ανθρώπινης φυλής.
